Κλιματική Αλλαγή και μετανάστευση

Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής θα είναι περισσότερο έντονες για τις κοινωνικές ομάδες χαμηλού εισοδήματος, οι οποίες δεν έχουν τους απαραίτητους πόρους για να αντιμετωπίσουν άμεσα τα προβλήματα που δημιουργεί η κλιματική αλλαγή ούτε, κατά μείζονα λόγο, για να λάβουν εγκαίρως προληπτικά μέτρα.
Η λήψη μέτρων προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή ή μετριασμού των επιπτώσεών της θα απαιτούσε εκ μέρους των νοικοκυριών ορισμένες κεφαλαιακές δαπάνες σήμερα (π.χ. για βελτίωση της μόνωσης και του κλιματισμού της κατοικίας τους, για αξιοποίηση της ηλιακής ενέργειας, για μεταστέγασή τους σε απόσταση από ευάλωτες παράκτιες περιοχές) προκειμένου να μειωθούν οι ετήσιες πληρωμές στο μέλλον. Αυτό όμως δεν είναι εφικτό για φτωχά νοικοκυριά που δεν διαθέτουν αποταμιεύσεις ούτε πρόσβαση σε τραπεζικό δανεισμό. Επομένως, τα νοικοκυριά που διαβιούν σε συνθήκες φτώχειας, αλλά και οι μειονότητες και οι μετανάστες, που ήδη κατοικούν σε υποβαθμισμένες περιοχές, θα αντιμετωπίσουν ακόμη σοβαρότερα προβλήματα στέγασης, διατροφής, υγείας, εκπαίδευσης και πρόσβασης στις εν λόγω βασικές υπηρεσίες. Θα αντιμετωπίσουν επίσης δυσκολίες για να ενταχθούν σε προγράμματα εξοικονόμησης ενέργειας, αγοράς εξοπλισμών προηγμένης τεχνολογίας, κ.λπ., καθώς και για να καταβάλουν περισσότερα για καθαρότερη ενέργεια, όπως θα απαιτείται στο πλαίσιο της πολιτικής μείωσης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Επομένως, τα φτωχότερα νοικοκυριά θα κινδυνεύουν να αποκλειστούν τόσο από τα οφέλη τα οποία θα επιφέρει η πολιτική και τα μέτρα προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή όσο και από τις εξελίξεις στο πλαίσιο της οικονομίας χαμηλών εκπομπών, η οποία αντιστοιχεί στην πολιτική που επιδιώκει το μετριασμό της κλιματικής αλλαγής. Είναι λοιπόν ορατός ο κίνδυνος να δημιουργηθεί ένας φαύλος κύκλος φτώχειας-απουσίας πρόσβασης σε ενέργεια και τεχνολογία και μειωμένης προστασίας έναντι των ζημιών εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής. Έτσι, θα οξυνθούν τα φαινόμενα που αναφέρονται στη διεθνή βιβλιογραφία ως ενεργειακή και κλιματική φτώχεια.
Εξάλλου, ο αριθμός των μεταναστών λόγω φτώχειας, έσχατης στέρησης, περιβαλλοντικών καταστροφών, κλιματικής αλλαγής και ένοπλων συγκρούσεων εμφανίζει τάση σημαντικής αύξησης τα τελευταία χρόνια. Εκτιμάται ότι ο αριθμός των “περιβαλλοντικών προσφύγων”, δηλ. όσων μεταναστεύουν λόγω της κλιματικής αλλαγής, ανέρχεται σήμερα στα 50 εκατομμύρια και το 2050 προβλέπεται να φτάσει τα 200 εκατομμύρια, αν και υπάρχουν πολλές επιφυλάξεις για τον ακριβή αριθμό. Στην Ελλάδα ήδη καταλήγει μεγάλος αριθμός μεταναστών και δεν μπορεί να αποκλειστεί ότι ο αριθμός αυτός θα αυξηθεί σημαντικά στο μέλλον, καθώς θα διογκώνεται η ροή των “περιβαλλοντικών προσφύγων”. Επιπλέον, είναι φανερό ότι θα προκύψει και ζήτημα εσωτερικής περιβαλλοντικής μετανάστευσης, από παράκτιες περιοχές χαμηλού υψομέτρου προς περιοχές με μεγαλύτερο υψόμετρο. Είναι προφανές ότι αυτό είναι ένα σοβαρό αντικείμενο έρευνας και διαμόρφωσης κατάλληλης πολιτικής.
Πρέπει, επομένως, να δοθεί βάρος στην καταπολέμηση της φτώχειας και ιδίως της περαιτέρω επιδείνωσης της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής και της πολιτικής για την αντιμετώπισή της. Ειδικότερα, σε κάθε επιμέρους χώρα, άρα και στην Ελλάδα, θα πρέπει να χαραχθεί κατάλληλη διορθωτική πολιτική, συνοδευτική των μέτρων προσαρμογής και της πολιτικής για μείωση των εκπομπών. Η πολιτική αυτή θα πρέπει να αντιμετωπίζει αποτελεσματικά το πρόβλημα των φτωχών νοικοκυριών και της αδυναμίας  να προβούν στις δαπάνες που απαιτούνται για να αντιμετωπίσουν τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στο δικό τους μικροεπίπεδο και να έχουν πρόσβαση σε “καθαρή” ενέργεια και τεχνολογίες.
Πρόκειται για πρόβλημα για την επίλυση του οποίου επιβάλλεται δημόσια παρέμβαση. Το κράτος πρέπει να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις ώστε να αναληφθεί η χρηματοδότηση έργων υποδομής σε μεγάλη κλίμακα (βεβαίως με τον αντίστοιχο χρηματοοικονομικό κίνδυνο) για τη βελτίωση των συνθηκών στέγασης των φτωχών νοικοκυριών και πρόσβασής τους στην ενέργεια. Επιπλέον, σε συνθήκες κλιματικής αλλαγής και ανόδου της θερμοκρασίας, πρέπει να αναβαθμιστεί η “υποχρέωση παροχής δημόσιας υπηρεσίας”, η οποία στην ουσία αφορά στη διασφάλιση του δικαιώματος ελάχιστης πρόσβασης σε κοινωφελείς υπηρεσίες ή αγαθά (π.χ. ηλεκτρική ενέργεια, πόσιμο νερό) με ειδική τιμολόγηση, ένα είδος “κοινωνικού τιμολογίου” για καταναλωτές με χαμηλό εισόδημα. Πάνω από αυτό το επίπεδο, η τιμολόγηση των υπηρεσιών που επηρεάζονται από την κλιματική αλλαγή πρέπει να γίνεται λαμβανομένων υπόψη των κανόνων του ανταγωνισμού.
Γενικότερα, για την προστασία του πλανήτη ενόψει της κλιματικής αλλαγής είναι βέβαιο ότι πρέπει να προσαρμοστεί η καταναλωτική συμπεριφορά. Πέραν από τη δημόσια πολιτική και τη συμβολή της τεχνολογίας, είναι βέβαιο ότι το κόστος θα μειωθεί εφόσον οι καταναλωτές και οι παραγωγοί μεταβάλλουν τη συμπεριφορά τους με σκοπό τόσο την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή όσο και τη μείωση των εκπομπών. Επιπλέον, η διαμόρφωση της στρατηγικής για την προσαρμογή και το μετριασμό θα είναι αποτελεσματική μόνο εάν διενεργείται με διαδικασίες συνεργασίας μεταξύ του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα.

Η θέρμανση των ωκεανών της Γης εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής έχει σημαντικές επιπτώσεις στους θαλάσσιους οργανισμούς, φέρνοντας ανατροπές στις διατροφικές συνήθειες και στην περίοδο αναπαραγωγής τους, και ωθώντας τους σε αναγκαστική γεωγραφική μετακίνηση προς ψυχρότερα νερά, σύμφωνα με μια νέα μεγάλη επιστημονική έρευνα.Η μελέτη διαπίστωσε ότι οι μεταβολές αυτές είναι ίδιες ή και μεγαλύτερες από τις αντίστοιχες που υποχρεώνονται να κάνουν τα ζώα στην ξηρά λόγω ανόδου της θερμοκρασίας.Οι επιφανείς ερευνητές από 17 ερευνητικά ινστιτούτα πολλών χωρών, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο κορυφαίο περιοδικό για θέματα κλιματικής αλλαγής «Nature Climate Change», επισήμαναν ότι το «μέτωπο» ορισμένων θαλάσσιων ειδών (φυτοπλαγκτό, ζωοπλαγκτό, ψάρια, κοράλια κ.α.), υπό την πίεση της σταδιακής υπερθέρμανσης των υδάτων, μετακινείται προς τον Βόρειο και τον Νότιο Πόλο με μέση ταχύτητα 72 χιλιομέτρων ανά δεκαετία, πολύ ταχύτερα από την αντίστοιχη μετακίνηση των ζώων της ξηράς προς τους δύο Πόλους, η οποία γίνεται με μέσο ρυθμό μόνο έξι χιλιομέτρων ανά δεκαετία. Μάλιστα αυτή η μεγάλη διαφορά στην ταχύτητα μετανάστευσης συμβαίνει παρόλο που οι θερμοκρασίες στην επιφάνεια των θαλασσών αυξάνονται τρεις φορές πιο αργά σε σχέση με τις θερμοκρασίες στην ξηρά.

Η κλιματική αλλαγή αναγκάζει ζώα και φυτά να εγκαταλείψουν τους οικοτόπους τους έως και τρεις φορές ταχύτερα απ’ όσο πίστευαν μέχρι σήμερα οι επιστήμονες, με προορισμό πιο ευνοϊκές τοποθεσίες.
Σύμφωνα με τα αποτελέσματα έρευνας που δημοσιεύεται στην επιθεώρηση Science, τα είδη μετακινούνται προς μεγαλύτερα υψόμετρα με ρυθμούς 11 μέτρων ανά δεκαετία και προς μεγαλύτερα γεωγραφικά πλάτη με ρυθμούς 17 χιλιομέτρων ανά δεκαετία. Οι αριθμοί αυτοί είναι διπλάσιοι έως τριπλάσιοι σε σχέση με τις τελευταίες εκτιμήσεις, του 2003.
«Οι καιρικές συνθήκες ωθούν τα πάντα προς το Βορρά και προς μεγαλύτερα υψόμετρα», επισημαίνει ο καθηγητής Βιολογίας Διατήρησης στο βρετανικό Πανεπιστήμιο του Γιορκ Κρις Τόμας, ένας εκ των συντακτών της έκθεσης. Ζώα, φυτά και έντομα που βρίσκονται πιο κοντά στον ισημερινό ή σε χαμηλότερα υψόμετρα «αρχίζουν να νιώθουν ότι κάνει πολλή ζέστη και να μετακινούνται όλο και πιο ψηλά».
Οι ερευνητές μελέτησαν παρατηρήσεις που έχουν γίνει για 764 είδη, τα οποία μετακινήθηκαν βορειότερα ή νοτιότερα – ανάλογα με το ημισφαίριο- και 1.367 είδη, τα οποία επέλεξαν μεγαλύτερα υψόμετρα. Παρότι το καθένα από αυτά μετακινήθηκε με διαφορετικούς ρυθμούς – και μάλιστα κάποια προς αντίθετη κατεύθυνση από αυτήν που περίμεναν οι επιστήμονες- η επικρατούσα τάση είναι η μαζική μετανάστευση προς τους πόλους ή προς μεγαλύτερα υψόμετρα.
Και σε περίπτωση που οι αριθμοί ακούγονται πολύ μικροί ή αμελητέοι, ο Τόμας εξηγεί ότι «οι αλλαγές είναι ισοδύναμες με μια απομάκρυνση ζώων και φυτών από τον ισημερινό με ρυθμούς 20 εκατοστών την ώρα, για κάθε ώρα της μέρας, για κάθε μέρα του χρόνου. Αυτό συμβαίνει εδώ και 40 χρόνια και θα συνεχίσει να συμβαίνει τουλάχιστον έως τα τέλη του αιώνα.»
Πώς όμως μεταναστεύουν τα ζώα; Ο ερευνητής διευκρινίζει ότι, στις περισσότερες περιπτώσεις, δεν… περπατούν ούτε πηδούν ούτε πετούν. Για την ακρίβεια, τα μέλη που βρίσκονται στα νοτιότερα εδάφη ενός πληθυσμού αρχίζουν να μην αναπαράγονται με την ίδια επιτυχία. Αντιθέτως, τα μέλη ενός πληθυσμού που καταλαμβάνουν εδάφη στο βορειότερο «άκρο» αναπαράγονται με ολοένα και ταχύτερους ρυθμούς, με αποτέλεσμα το είδος να μετακινείται προς εκείνη την κατεύθυνση.
Συμφωνούν με τη θεωρία«Δεν υπάρχει κάποιος πραγματικός λόγος να τεθεί υπό αμφισβήτηση η θεωρία ότι τα είδη μεταναστεύουν εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής», λέει ο βιολόγος Τζέρεμι Κερ από το Πανεπιστήμιο της Οτάβα, ο οποίος δεν μετείχε στην έρευνα. Ο ίδιος μελετά το είδος Lycaena epixanthe, «μια πανέμορφη μικρή πεταλούδα που μοιάζει να μετακινείται με διαδικασίες… εξπρές προς το Βόρειο Πόλο». Μέσα στην τελευταία δεκαετία, η πεταλούδα αυτή έχει «διανύσει» σχεδόν 150 χιλιόμετρα προς την κατεύθυνση αυτή!
Την ίδια τάση όμως ακολουθούν και οι αγρότες στις καλλιέργειές τους, καθώς και οι κτηνοτρόφοι. Ο καθηγητής αγροτικής οικονομίας Φίλιπ Θόρντον, ο οποίος εργάζεται στο Ναϊρόμπι, αλλά συνεργάζεται με το Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου, λέει ότι αυτό οφείλεται στις «αλλαγές στη θερμοκρασία, αλλά και στη βροχόπτωση». Στην Αφρική συγκεκριμένα, οι μικρές φάρμες αλλάζουν το είδος ζώων που εκτρέφουν, π.χ. από βοοειδή σε κατσίκες, οι οποίες είναι πιο ανθεκτικές σε τέτοιες μεταβολές, ενώ στη βόρεια Κένυα, κάποιοι έχουν αρχίσει να εκτρέφουν ακόμη και καμήλες!

Μια έκθεση των Ηνωμένων Εθνών, του Πανεπιστημίου Κολούμπια και της ανθρωπιστικής οργάνωσης CARE International κάνει λόγο για εκατομμύρια μετανάστες μέσα στις επόμενες δεκαετίες, λόγω των κλιματικών αλλαγών που θα φέρει το φαινόμενο του θερμοκηπίου.

Σύμφωνα με τη μελέτη  στα επόμενα χρόνια που έρχονται πολλές περιοχές του πλανήτη θα πληγούν από πλημμύρες, ξηρασία και άλλα ακραία καιρικά φαινόμενα, τα οποία μπορεί να οδηγήσουν ως το 2010 περίπου 50 εκατομμύρια ανθρώπους να μεταναστεύσουν από τους τόπους όπου ζουν. Μέχρι δε το 2050 αναμένεται ο αριθμός των μεταναστών λόγω του κλίματος να φθάσει τα 700 εκατομμύρια.

Κάποιες παρόμοιες εκτιμήσεις του Διεθνούς Οργανισμού Μετανάστευσης θεωρούν ότι οι κλιματικές αλλαγές μπορεί να οδηγήσουν σε μετανάστευση περίπου 200 εκατομμύρια ανθρώπους.  Η ίδια μελέτη εκτιμά ότι περιοχές όπως τα δέλτα του Γάγγη και του Νείλου, νησιωτικές χώρες ή χώρες με μεγάλη ακτογραμμή, όπως το Μεξικό, είναι ιδιαίτερα ευάλωτες σε ακραία καιρικά φαινόμενα και υποχρεωτικές μεταναστεύσεις σημαντικών κομματιών του πληθυσμού τους. Ωστόσο, ειδικοί επισημαίνουν ότι δύσκολα θα υπάρξουν χώρες που δεν θα πληγούν από την κλιματική αλλαγή και τις συνέπειές της (είτε λόγω μετανάστευσης είτε λόγω υποδοχής μεταναστών).

Αυτή η μελέτη – που ονομάζεται Αναζητώντας Καταφύγιο – εκτιμά ότι η νέα αυτή μορφή μετανάστευσης απαιτεί από τους αρμόδιους φορείς νέο σχεδιασμό για την αντιμετώπιση των συνεπειών της.

Με βάση συνεντεύξεις από 2.300 μετανάστες, αποκαλύφθηκε ότι σημαντικός αριθμός από αυτούς ήδη έχει υποχρεωθεί να εγκαταλείψει τον τόπο διαμονής του λόγω, ακριβώς, των κλιματικών αλλαγών, ενώ εκτιμάται ότι μόλις πέρσι 20 εκατομμύρια άνθρωποι μετατράπηκαν σε μετανάστες του κλίματος, λόγω φυσικών καταστροφών που έγιναν στις χώρες τους.

Θετική επίδραση των δασών στην κλιματική αλλαγή Τα δάση διατηρούν σημαντικό ρόλο στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, αμβλύνοντας τις επιπτώσεις της. Πιο συγκεκριμένα: Δεσμεύουν το διοξείδιο του άνθρακα (CO2) της ατμόσφαιρας και το μετατρέπουν σε βιομάζα. Μειώνουν την επίδραση των ακραίων καιρικών φαινομένων (το δάσος συγκρατεί το νερού της βροχής, εμπλουτίζει τον υδροφόρο ορίζοντα και βελτιώνει την ποιότητα του νερού, λειτουργεί σαν φυσικό κλιματιστικό, μειώνουν την ένταση των ισχυρών ανέμων, απορρυπαίνει την ατμόσφαιρα Είναι απαραίτητα για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας και επιφέρουν οικολογική ισορροπία στα χερσαία οικοσυστήματα. Η απουσία τους μπορεί να επιτείνει το φαινόμενο της ερημοποίησης. Επιπτώσεις κλιματικής αλλαγής στα δάση Η πιο άμεση και ραγδαία επίπτωση της κλιματικής αλλαγής στα μεσογειακά δάση αφορά στις δασικές πυρκαγιές. Η αύξηση της συχνότητας και της έντασης των πυρκαγιών, καθώς και της έκτασης των καμένων εκτάσεων, ευνοείται από τις συνθήκες ξηρασίας, τις παρατεταμένες περιόδους υψηλών θερμοκρασιών και τα ακραία καιρικά φαινόμενα - συνθήκες που παρατηρούνται κυρίως στις βορειότερες περιοχές της Μεσογείου (Πορτογαλία, Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία). Πρόσφατη έρευνα του WWF Ελλάς και του Εθνικού Αστεροσκοπείου έδειξε ότι τα δασικά οικοσυστήματα θα γίνουν πιο ευπαθή, ιδιαιτέρως κατά την περίοδο 2021-2050. Η εκτενής ανάλυση των κλιματικών παραμέτρων για τις σημαντικότερες προστατευόμενες δασικές περιοχές στην Ελλάδα, τους 10 Εθνικούς Δρυμούς της (Βίκο-Αώο, Πρέσπες, Λευκά Όρη, Όλυμπο, Πάρνηθα, Πίνδο, Παρνασσό, Οίτη, Αίνος και Σούνιο), καταδεικνύει ότι οι ημέρες με υψηλό ρίσκο εμφάνισης πυρκαγιάς, θα αυξηθούν κατά την περίοδο 2021-2050 από 5 ημέρες στον Αίνο της Κεφαλονιάς, έως 15 ημέρες σε Οίτη και Πάρνηθα. Βέβαια οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής έχουν αρχίσει να γίνονται ήδη ορατές στη χώρα μας με τις καταστροφικές πυρκαγιές που βιώσαμε κατά το καλοκαίρι του 2007 αλλά και του 2009. Ιδιαιτέρως το 2007, στην Ελλάδα κάηκαν εκατομμύρια στρέμματα φυσικών εκτάσεων (2,5 εκ. στρέμματα), σε ένα θερμό καλοκαίρι με αλλεπάλληλες περιόδους καύσωνα. Άλλο σημαντικό στοιχείων είναι η εμφάνιση των πυρκαγιών στα διάφορα ορεινά δάση κωνοφόρων, όπως τα δάση ελάτης που καταστράφηκαν από την πυρκαγιά του 2007 στον Εθνικό Δρυμό της Πάρνηθας και στον Πάρνωνα. Τα δάση αυτά δεν έχουν ανεπτυγμένους μηχανισμούς αναγέννησης με αποτέλεσμα να χρειάζεται η ανθρώπινη παρέμβαση για την αποκατάσταση τους (αναδασώσεις). Τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στα δάση μαρτυρούν επίσης οι μαζικές ξηράνσεις πεύκων (π.χ. Νομός Ηλείας) ή ελάτων (π.χ. Χελμό, Όρος Γκιώνα). Το ΕΘΙΑΓΕ μελέτησε την παρουσία ξερών πεύκων στην ευρύτερη περιοχή της Ηλείας και κατέληξε στο ότι οφείλεται στο γεγονός ότι αρκετά από αυτά τα πεύκα είχαν καταπονηθεί, εξαιτίας διαφόρων παραγόντων που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή, με αποτέλεσμα την εισβολή εντόμων. Δάση και προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή Λόγω της πολλαπλής αξίας των δασών για τον άνθρωπο, είναι απαραίτητο να προβούμε σε δράση, με σκοπό την άμβλυνση της διαταραχής που θα επιφέρει η αλλαγή του κλίματος σε κοινωνικό – οικονομικό και περιβαλλοντικό επίπεδο. Για την επίτευξη αυτού, είναι απαραίτητος ο σχεδιασμός στρατηγικών προσαρμογής των δασικών οικοσυστημάτων στην κλιματική αλλαγή για την αποτροπή μεγαλύτερων αλλαγών (π.χ. εξαφάνιση ειδών, συνέπειες ακραίων φαινομένων) και τη διευκόλυνση της in-situ προσαρμογής των δασών και της μετανάστευσης των ειδών, έτσι ώστε να επιτευχθούν οι επιθυμητές περιβαλλοντικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες. Παράλληλα επιβάλλεται να δημιουργηθούν στρατηγικές διατήρησης των γενετικών πόρων που προέρχονται από τα δασικά μας οικοσυστήματα (π.χ. δημιουργία Τράπεζας σπόρων), καθώς η ένταση της κλιματικής αλλαγής αναμένεται να μειώσει το μέγεθος και την πυκνότητα του πληθυσμού τους. Το WWF Ελλάς κάνει ότι μπορεί προκειμένου να συμβάλει στην προσπάθεια διατήρησης του φυσικού πλούτου της χώρας, έχοντας ήδη διαθέσει στην Πολιτεία ολοκληρωμένες προτάσεις σχετικά με: την ουσιαστική βελτίωση του συστήματος προστασίας των δασών από τις πυρκαγιές την ουσιαστική και αποτελεσματική συμμετοχή των εθελοντών στην προστασία των δασών μελέτη για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην Ελλάδα κατά το άμεσο μέλλον πρόταση για ένα ολοκληρωμένο νομικό πλαίσιο για την προστασία της βιοποικιλότητας Επιμέλεια Βαδράτσικας Χρήστος